Akcja burzenia cerkwi prawosławnych na Chełmszczyźnie i Południowym Podlasiu


Idź do spisu treści

Menu główne:


Od redaktora

Historiografia > Książki > Akcja burzenia...

Akcja burzenia cerkwi prawosławnych na Chełmszczyźnie i Południowym Podlasiu w 1938 roku była jednym z najtragiczniejszych wydarzeń w historii Prawosławia i etnosu ukraińskiego na Ziemi Chełmsko-Podlaskiej. Niewątpliwie te dwa wiosenno-letnie miesiące 1938 roku były również najtrudniejszym momentem w dziejach Kościoła prawosławnego w II Rzeczypospolitej. Znaczenie tych wydarzeń jest tym większe, iż nie były one wynikiem żywiołowych działań wyizolowanych środowisk politycznych, lecz elementem konsekwentnej polityki państwa, zaplanowanej na wiele lat. Odbywała się bowiem akcja burzenia cerkwi w ramach szerszego programu, tzw. akcji rewindykacyjno-polonizacyjnej, przygotowywanej i prowadzonej na Chełmszczyźnie i Południowym Podlasiu w latach 1938–1939.

Mimo swej wyjątkowości – a nie było sytuacją zwyczajną burzenie świątyń chrześcijańskich w kraju chrześcijańskim – oraz znaczących skutków, polegających chociażby na zniszczeniu wielu cennych zabytków sztuki i pogwałceniu elementarnych praw Kościoła prawosławnego oraz miejscowej ludności ukraińskiej, wydarzenia 1938 roku nie były szerzej znane opinii publicznej. Nie funkcjonowały one w pamięci historycznej społeczeństwa polskiego; co więcej, często nie zdawali (i często nadal nie zdają) sobie z nich sprawy obecni mieszkańców terenów, gdzie miała miejsce akcja burzenia cerkwi. Pamięć o tragedii 1938 roku przetrwała jedynie wśród tych, którzy ją przeżyli i czasem, choć nie zawsze, wśród ich potomków. Akcja burzenia cerkwi znana jest oczywiście zawodowym historykom, choć nie funkcjonowała w szerszym dyskursie historycznym i nie doczekała się odrębnych, obszerniejszych opracowań naukowych.


Wydaje się, iż nie będzie przesadą stwierdzenie, że przełomowe znaczenie dla odbudowywania pamięci o tym tragicznym wydarzeniu miały obchody 70. rocznicy akcji burzenia cerkwi prawosławnych na Chełmszczyźnie i Południowym Podlasiu, które odbyły się w 2008 roku. Obchody te, organizowane przez Prawosławną Diecezję Lubelsko-Chełmską, nie mogłyby się odbyć w takim wymiarze, gdyby nie wielkie zaangażowanie i poczucie potrzeby odbudowywania pamięci historycznej prawosławnego arcybiskupa lubelskiego i chełmskiego Abla.

Obchody tej tragicznej rocznicy, trwające przez wiele miesięcy, miały różnorodny i szeroki charakter. Jednym z niezwykle ważnych ich elementów stało się międzynarodowe sympozjum naukowe Akcja burzenia cerkwi prawosławnych na Chełmszczyźnie i Południowym Podlasiu w 1938 roku – uwarunkowania, przebieg, konsekwencje, które odbyło się 13 października 2008 roku w Chełmie w ramach centralnych obchodów 70. rocznicy burzenia cerkwi. Organizatorami tego naukowego przedsięwzięcia były: Prawosławna Diecezja Lubelsko-Chełmska, Towarzystwo Ukraińskie w Lublinie oraz Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Chełmie. Właśnie to sympozjum stało się inspiracją dla wydania niniejszego tomu.

Tom podzielony został na pięć części. Cztery z nich zawierają artykuły naukowe, dotyczące różnych aspektów uwarunkowań, przebiegu i konsekwencji akcji burzenia cerkwi prawosławnych na Chełmszczyźnie i Południowym Podlasiu w 1938 roku. Część pierwsza prezentuje Uwarunkowania akcji burzenia cerkwi. Zamieszczone w niej artykuły pokazują różnorodne konteksty przeprowadzenia tej akcji, od aspektu teologicznego poprzez różne ujęcia historyczne po wymiar prawny wydarzeń 1938 roku. Druga część zawiera szereg artykułów dotyczących Reakcji na burzenie cerkwi na Chełmszczyźnie i Południowym Podlasiu w 1938 roku. Zaprezentowano tu zarówno działania ukraińskich środowisk politycznych, podjęte wobec burzenia cerkwi, postawy lokalnych środowisk katolickich, jak też reakcję Ukraińców mieszkających na kontynencie amerykańskim. Oddzielny blok w tej części stanowią artykuły poświęcone obrazowi tych wydarzeń na łamach ówczesnej prasy, krajowej jak i zagranicznej. Kolejna, trzecia, część tomu prezentuje Skutki akcji oraz jej miejsce w badaniach i pamięci historycznej. Są tu artykuły ukazujące skutki akcji dla zachowania zabytków sztuki cerkiewnej, jak też publikacje ukazujące różnorodne wymiary funkcjonowania tych wydarzeń w pamięci i świadomości historycznej różnych środowisk. Czwartą część stanowią Mikrohistorie – losy zburzonych świątyń. Zaprezentowano tu historię kilku zburzonych wówczas cerkwi wraz z przebiegiem wydarzeń 1938 roku.

Ostatnią część książki stanowi dokumentacja Obchodów 70. rocznicy akcji burzenia cerkwi prawosławnych na Chełmszczyźnie i Południowym Podlasiu w 1938 roku. Znalazły się w niej ofi cjalne dokumenty i stanowiska wyrażane w trakcie trwających w 2008 roku obchodów 70. rocznicy tych tragicznych wydarzeń, zarówno przez hierarchów Kościoła prawosławnego, jak też przedstawicieli najwyższych władz państwowych Rzeczypospolitej Polskiej. Kończy tom Kronika obchodów 70. rocznicy akcji burzenia cerkwi prawosławnych na Chełmszczyźnie i Południowym Podlasiu w 1938 roku.

W gronie autorów zamieszczonych w tomie artykułów są badacze z różnych środowisk i szkół naukowych. Jest w nim reprezentowana zarówno nauka ukraińska, jak też polska. Spośród ośrodków naukowych w Polsce są tu obecne Lublin, Warszawa, Chełm, Białystok i Siedlce, zaś z Ukrainy – Łuck i Czerniowce.

Liczymy, że niniejszy tom stanie się ważnym krokiem w badaniach nad wydarzeniami, które tak tragicznie zapisały się w dziejach Kościoła prawosławnego oraz ukraińskiej społeczności prawosławnej Chełmszczyzny i Południowego Podlasia u schyłku okresu międzywojennego. Publikacja ta powinna otwierać nowe perspektywy badawcze. Mamy nadzieję, że stanie się ona impulsem do dalszych badań nad wydarzeniami 1938 roku.

Publikacja ta ukazuje się jako czwarty tom serii „Archiwum Chełmskie”, zainaugurowanej w 1999 roku wydaniem tomu trzeciego. Niestety, ten kolejny tom serii ukazuje się dopiero po dziesięcioletniej przerwie. Jesteśmy pełni nadziei, że w przyszłości uda się uczynić z serii „Archiwum Chełmskie” regularnie ukazujące się wydawnictwo naukowe, prezentujące tysiącletnie losy Prawosławia i kultury ukraińskiej na Chełmszczyźnie i Podlasiu.


Grzegorz Kuprianowicz

Strona główna | Fakty historyczne | Świadectwa epoki | Fotografie archiwalne | Historiografia | Pamięć historyczna | O nas | Mapa witryny


Wróć do spisu treści | Wróć do menu głównego